Odstąpienie od umowy z powodu braku zapłaty

Zastrzeganie kar umownych w kontraktach jest bardzo popularne. Prawidłowo uregulowane kary umowne pozwalają uprościć dochodzenie roszczeń. Często kara umowna przewidziana jest na wypadek odstąpienia od umowy. Nie zawsze jednak jej zastrzeżenie będzie skuteczne.

Kara umowna za odstąpienie od umowy

Kara umowna to pewnego rodzaju zryczałtowane odszkodowanie. Strony w treści umowy wskazują kwotę, którą dana z nich zapłaci, gdy nastąpi określone zdarzenie. Zdarzeniem takim zasadniczo jest niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązku umownego.

Praktyka wskazuje, że strony chętnie zastrzegają kary umowne za odstąpienie od umowy. Jest to bardzo częste np. w umowach o roboty budowlane i umowach o dzieło. Strony umawiają się, że jeżeli jedna z nich nie wykonuje umowy, druga może od umowy odstąpić. Winowajca niewykonania umowy zobligowany jest do zapłaty kary umownej. Jej wysokość zwykle odpowiada kilku lub kilkunastu procentom wartości kontraktu.

Zastrzeżenie takie, pod warunkiem jego prawidłowego sformułowania, jest dopuszczane. Warto jednak pamiętać, aby nie naruszało ono przepisów ograniczających możliwość zastrzegania kar umownych.

Kara umowna za zwłokę w zapłacie

Kara umowna ma być sankcją za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy. Prawo wprowadza jednak w tym zakresie pewne ograniczenia. Kara umowna nie może być zastrzeżona na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania pieniężnego. Na taką okoliczność ustawa przewiduje bowiem zapłatę odsetek. Dopuszczenie więc kar umownych za zwłokę w zapłacie pozwalałoby obejść przepisy o odsetkach maksymalnych.

Art. 483 Kodeksu cywilnego

§ 1. Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna).

Bezsporne jest zatem to, że nie można w umowie przewidzieć kary umownej na wypadek, gdy kontrahent nam nie płaci. Co jednak, gdy taki brak zapłaty staje się powodem odstąpienia od umowy?

Nie ma przeszkód, aby w umowie przyznać uprawnienie do odstąpienia od umowy z powodu zwłoki w zapłacie. Wykonanie takiego uprawnienia niweczy kontrakt. Umowa uważana jest za niezawartą, a strony powinny zwrócić sobie to, co świadczyły.

Na wypadek odstąpienia od umowy można zastrzec karę umowną. Określenie jej wysokości może nastąpić albo przez wskazanie konkretnej kwoty, albo poprzez ustalenie zasad jej ustalania. Często wysokość kary umownej określa się jako procent ceny lub wynagrodzenia.

W orzecznictwie sporne było jednak to, czy zastrzeżenie kary umownej może dotyczyć także wypadków odstąpienia od umowy z powodu braku zapłaty.

Tradycyjny pogląd głosił, że zabrania tego zakaz zastrzegania kary umownej za niewykonania zobowiązań pieniężnych. Gdy powodem odstąpienia od umowy była zwłoka w zapłacie, odstąpienie od umowy nie mogło być obwarowane karą umowną. Oznaczałoby to bowiem w gruncie rzeczy, że kara umowna jest sankcją za niewykonanie zobowiązania pieniężnego.

Pojawiały się jednak orzeczenia, w których sądy nie negowały możliwości wprowadzenia kary umownej w omawianym wypadku. Uznawały one, że skuteczne jest zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy bez względu na charakter świadczeń, do jakich zobowiązane były strony umowy i bez względu na charakter niewykonanego lub nienależycie wykonanego świadczenia.

Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z 20 listopada 2019 r. (III CZP 3/19)

Powyższa rozbieżność orzecznictwa nie służyła pewności obrotu. Doprowadzała do niezrozumiałych rozstrzygnięć. W części procesów kary umowne zasądzano, a w części nie. Kontrując kontrakt nie trudno było przewidzieć, który pogląd zastosuje sąd orzekający o zastrzeżonej w nim karze umownej.

W dniu 20 listopada 2019 r. Sąd Najwyższy w powiększonym składzie podjął uchwałę III CZP 3/19. Ma ona rozstrzygnąć powyższe zagadnienie. Uchwały Sądu Najwyższego nie stanowią prawa. Niemniej jednak uchwały podjęte w powiększonym składzie stanowią jasne drogowskazy dla sądów powszechnych.

Sąd Najwyższy przychylił się do tradycyjnego podejścia. Uznał, że kara umowna nie może zostać zastrzeżona na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania zobowiązań pieniężnych. Jeżeli zatem odstępujemy od umowy z powodu braku zapłaty, nie możemy domagać się zapłaty kary umownej.

Uchwała SN z 20 listopada 2019 r. (III CZP 3/19)

Nie jest dopuszczalne zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania zobowiązania o charakterze pieniężnym.

Powyższe orzeczenie ma niebagatelne znaczenie dla stron umów o roboty budowlane. Oznacza ono utrudnienia w dochodzeniu kar umownych przez wykonawców od niepłacących inwestorów. Warto zatem już teraz zatroszczyć się o prawidłową konstrukcję kontraktów budowlanych. Istnieją bowiem inne instrumenty, które pozwalają zabezpieczyć się przed niepłacącymi inwestorami.